Minimalisme
- In de fotografie -
Wat is Minimalisme?
Minimalisme is het fotograferen van niets, althans bijna niets. Meestal ligt de focus op slechts één onderwerp. Door de zogeheten negatieve ruimte eromheen, wordt het beeld gereduceerd tot de essentie. Afleiding vermijden waardoor alleen het belangrijkste overblijft. 'Less is more' ofwel 'minder is meer'.
Zen
Minimalisme heeft niet alleen een vlucht genomen in de fotografie, maar ook in de dagelijkse praktijk. Het betekent leven met alleen de spullen die je echt nodig hebt in een huis waaruit al het overbodige is verwijderd. Je ziet het ook terug in de beeldende kunst, waar het minimalistische principe al veel eerder ontstond, maar daarover straks meer. In een moderne samenleving met veel prikkels kan een rustgevend beeld of een geminimaliseerde leefstijl in ieder geval een verademing zijn. Meer Zen, minder stress.
​
Fotografisch gezien is Japan de grootste inspiratiebron, omdat men daar de kunst van het minimalisme als geen ander verstaat. De Zen cultuur zie je bijvoorbeeld terug in landschappelijke elementen. De serie Torii van fotograaf Ronny Behnert, waarvoor hij in 2019 een International Photography Award ontving in de categorie Fine Art Landscape en in 2020 de Sony World Photography Awards won in de categorie Landschap, is daar de perfecte belichaming van. Maar je kunt onderwerpen die zich lenen voor deze vorm van fotografie overal vinden, ook in Nederland.
Voor mij geldt dat ik rust, balans en een niet alledaagse sfeer in mijn beelden wil brengen. Ik fotografeer een gevoel dat ik zoek. Een geslaagd minimalistisch beeld straalt wat mij betreft een zekere sereniteit uit. Dat is gelukt in de serie 'Winter's Tale', die ik maakte in Zeeuws-Vlaanderen. De lege landschappen in dit uiterste westen van Nederland zijn bijzonder om te fotograferen, zeker bij dit soort omstandigheden. De foto's werden bekroond met de International Photography Award (2019) in de categorie Fine Art Minimalism.
Minimal Art in de Beeldende Kunst
Jan Schoonhoven was één van de eerste minimalistische kunstenaars in Nederland. Er zijn overeenkomsten met het minimalisme dat ik in de hedendaagse fotografie waarneem, maar er zijn ook verschillen. Schoonhoven en tijdgenoten (1960) streefden naar een nieuwe kunst die objectiever was en waarin het gevoelsleven van de kunstenaar zo min mogelijk aanwezig moest zijn. Met dramatiek in verf, klodders in lyrisch abstracte werken, die je alleen kon begrijpen als je het gevoelsleven van de kunstenaar uitploos, hadden minimalisten niets.
Schoonhoven maakte kunst die onpersoonlijker was, zonder diepere betekenis. In de hedendaagse minimalistische fotografie is het gevoelsleven van de kunstenaar juist wel aanwezig, zoals te zien is in het onderstaande werk van George Digalakis. Ik houd van zijn dramatiek, je zou het Romantisch Minimalisme kunnen noemen. Het gebruik van minimale middelen om tot het werk te komen is wel weer sterk overeenkomstig. Ook mijn eigen werk is heel persoonlijk, maar toch voel ik me enigszins schatplichtig aan Schoonhoven, omdat hij met zijn tijdgenoten én voorlopers een nieuwe beeldtaal heeft geschapen, die nu gemeengoed is.
Schoonhoven behoort tot de ZERO-beweging die hij in 1960 samen met o.a. Armando en Jan Henderikse oprichtte. Zijn Minimal Art kenmerkt zich door ritmisch repeterende vormen. De kunststroming wordt nu, bijna 60 jaar later, zeer serieus genomen en het werk van de kunstenaars van deze Nul-beweging wordt over de hele wereld tentoongesteld.
In 2015 maakte ik (ism Victor DeConinck) een documentaire over Jan Henderikse en de Zero-beweging. Ook Henderikse heeft een aantal prachtige minimalistische werken gemaakt met eenvoudige materialen zoals kurk en oude munten. Zijn bricolages komen op mij nogal chaotisch over, maar de kurken en munten vind ik heel interessant. Let ook op het kunstwerk met de flaconflessen van schoonmaakmiddelen! Henderikse is in staat "van niets iets" te maken.
Het Minimalisme of Minimal Art kwam overwaaien uit de Verenigde Staten waar het aan het eind van de jaren '50 en de jaren '60 van de 20ste eeuw opbloeide. Kunstschilder Frank Stella was één van de grondleggers. Hij maakte onder meer zwarte schilderijen. De uitspraak "What you see, is what you see" is grappig en kenmerkend voor de Minimal Art. Hoewel hij mede verantwoordelijk was voor de bloeiperiode van de kunststroming, was hij niet de 'uitvinder' van deze nieuwe kunst.
Het eerste minimalistische kunstwerk werd al in 1913 gemaakt door de Russische kunstenaar Kasimir Malevich. Hij schilderde een zwart vierkant op een witte ondergrond: 'Black Square'. Na zijn overlijden in 1935 raakte het doek in de vergetelheid. Pas in 1980 werd het weer tentoongesteld. 'Black Square' is iconisch en een keerpunt in de kunstgeschiedenis, omdat het een compleet nieuwe vorm van kunst introduceerde. Malevich zag het zelf als een nieuw tijdperk beginnend bij nul, Zero!
​
Andere voorlopers van de Minimal Art en de daaruit volgende conceptuele kunst waren Marcel Duchamp of Elsa von Freytag-Loringhoven (lees 'De leugen van Duchamp' op NRC.nl), de kunstenaars van het Bauhaus en de Nederlandse kunstenaars Piet Mondriaan en Theo van Doesburg, die het tijdschrift De Stijl oprichtten. Ze brachten de composities en kleuren in hun schilderijen terug tot de essentie en legden daarmee de basis voor de minimalistische beeldtaal waar hedendaagse fotografen en andere kunstenaars nog steeds op bouwen.
Minimalisme in de Fotografie
In de fotografie zien we minimalistische elementen terug in het werk van de Amerikaanse fotograaf Harry Callahan (1912 - 1999). Hij is vooral bekend vanwege zijn straatfotografie en experimenten met meervoudige belichtingen, maar maakte ook een aantal minimalistische landschappen, gevels met repeterende elementen en naakten met veel negatieve ruimte zoals te zien is in deze serie foto's uit de jaren '40 en '50. Ook 'Sunlight on Water' uit 1943 is wat mij betreft een minimalistisch beeld en 'Weed, Aix-en-Provence' uit 1958 een hoogtepunt.
Het werk van Callahan was een inspiratiebron voor Michael Kenna. Deze Engelse fotograaf begon in de jaren '80 van de vorige eeuw aan een fine art portfolio dat nu nog steeds wordt uitgebreid en enorm tot de verbeelding spreekt. Kenna werkt uitsluitend in zwart wit en staat bekend om zijn landschappen en nachtopnamen, die hij maakt met lange sluitertijden. Maar hij fotografeert ook steden.
'Manhatten Skyline' vind ik een absoluut meesterwerk evenals 'Pine Trees'. Het eerste werk is puur grafisch en ijzersterk van compositie. Door het silhouette van de skyline is alle verdere afleiding verdwenen. Het beeld gereduceerd tot de essentie, Minimalisme van het hoogste niveau. Pine Trees is eigenlijk net zo. In dat beeld vind ik vooral de gradatie van licht naar donker, de spiegeling en de eenvoud van de compositie heel mooi.
Een van de bekendste minimalistische beelden van de laatste jaren staat op de U2 albumhoes No line on the Horizon. De foto is gemaakt door de Japanse fine art fotograaf Hiroshi Sugimoto. Hij heeft een groot aantal van dit soort zeegezichten gefotografeerd over de hele wereld. Allemaal in zwart wit en volgens hetzelfde minimalistische concept. De hoes is enigszins omstreden omdat de foto een paar jaar eerder ook al op de hoes prijkte van het album 'Specification.Fifteen' van Richard Chartier en Taylor Deupree. Weinig origineel van U2 dus, maar de foto is er alleen maar bekender door geworden.
Ik moet wel eerlijk toegeven dat het beeld mij niet zo raakt. Dat geldt ook voor het werk 'Rhine II' van fine art fotograaf Andreas Gursky. Toch wil ik het noemen, omdat het een iconisch beeld is en één van de duurste foto's ooit. Het werk werd in 2011 verkocht voor bijna 4,5 miljoen dollar. Het is een typisch minimalistisch beeld, maar het komt bij mij helaas niet binnen.
Toonaangevende minimalistische fine art fotografen
Waar ik wel enorm door geraakt word, is het werk van Michael Levin. Wat mij betreft de beste minimalistische fine art fotograaf van dit moment. In een eerdere blog over de 8 beste fine art fotografen leg ik uit waarom.
In Nederland brengen Wilco Dragt en Marco Maljaars het minimalisme naar een hoger niveau. Ook Andre Struik maakt heel mooi werk. Dragt en Struik kregen verschillende onderscheidingen in internationale fotografiewedstrijden. Maljaars won in 2019 de Fine Art Photography Awards in de categorie landschap met een serie over een Nederlandse polder (zie onder). Hij werd ook bekroond in andere toonaangevende contests waaronder de International Photography Awards 2019, categorie Industriële Architectuur.
De kracht van de polderserie zit 'm in het lijnenspel, de sfeer en de eenvoud. In onderstaand beeld geven de contouren van de sloot een enorme diepte aan de foto. De bomen aan de horizon zijn een heel mooi grafisch element en door de lange sluitertijd, die ervoor zorgt dat water en lucht vervagen, wordt de foto ruimtelijk en sfeervol.
De laatste jaren heeft het Minimalisme in de fotografie zich sterk ontwikkeld. Dit jaar (2024) vinden voor de zesde keer de Minimalist Photography Awards plaats. Met daarin de beste minimalistische fotografie verzameld. Een ander platform waar een hoge standaard te vinden is, is Artlimited.net. Daar is het werk te zien van onder meer Yalçin Varnali, Pierre Pellegrini en Nathan Wirth.
​
Gérard Bret is wat mij betreft één van de vernieuwers binnen de stroming. Zijn foto 'Vision' vind ik heel krachtig omdat het een repeterende felle kleur laat zien in een verder monochroom beeld. Meestal ziet dat eruit als een trucje, maar in deze foto vind ik het heel stijlvol. Bret kreeg er een onderscheiding voor in de Sony World Photography Awards. In zijn portfolio zie je meer geslaagde experimenten. Kijk bijvoorbeeld eens naar de serie 'Diff'.
Het heeft mij in ieder geval geïnspireerd om te experimenteren met gradaties in kleur en zwart wit waarbij ik grijstinten laat overlopen in kleur en andersom. De onderstaande foto's zijn daarvan het resultaat. Ik heb ze gemaakt in Blankenberge, België en Cap Blanc Nez in Frankrijk, maar het gaat niet zozeer om de locaties. Het gaat veel meer om de ruimte, het zoeken naar evenwicht en de transformatie van de werkelijkheid naar een beeld dat meer zegt over de fotograaf dan alleen de schoonheid van de foto onthult.
